"Çin-Orta Asya Ruhu": Bölgesel iş birliğinin kılavuzu

2. Çin-Orta Asya Zirvesi, dün Kazakistan’ın başkenti Astana’da sona erdi. Zirve kapsamında taraflar, Astana Deklarasyonu ile “Kalıcı İyi Komşuluk ve Dostane İşbirliği Anlaşması” dahil olmak üzere toplam 12 belgeye imza attı ve 100’ü aşkın iş birliği maddesi üzerinde uzlaşıya vardı. Çin Cumhurbaşkanı Xi Jinping’in ilk kez zirvede dile getirdiği “Çin-Orta Asya Ruhu” kavramı ise, kuşaklar boyu sürecek dostluk ve iş birliğine yön verecek stratejik bir çerçeve sundu.

5 Orta Asya ülkesinin liderleri, Çin’i daima güvenilebilecek stratejik ortak ve gerçek dost olarak tanımlarken, bu ortaklığın yalnızca ikili ilişkileri değil, aynı zamanda bölgesel güvenlik ve kalkınmayı da pekiştirdiğini vurguladılar.

Orta Asya tarihsel merkeziyetin ve yeni inisiyatiflerin kesişim noktası

Avrasya’nın kalbinde yer alan Orta Asya, tarih boyunca kadim İpek Yolu’na ev sahipliği yaptı. Çin’in “Kuşak ve Yol İnisiyatifi” de ilk olarak bu coğrafyada hayat buldu. 2023 yılında Çin’in Xi’an kentinde düzenlenen ilk zirveden bu yana, Çin-Orta Asya işbirliği mekanizması giderek olgunlaşmakta; şu anda bakanlık düzeyinde 13 farklı iş birliği platformu etkin şekilde işlenmektedir.

Çin-Kırgızistan-Özbekistan Demiryolu’nun inşasına resmen başlanması, Trans-Hazar Uluslararası Ulaştırma Koridoru’nun genişletilmesi ve Çin şehirleri ile Orta Asya kentleri arasında artan demiryolu bağlantıları, somut ilerlemelerin göstergesi oldu. Bu gelişmeler, iki yıl önce altı ülke liderinin birlikte diktiği nar ağaçlarının bugün meyve vermeye başladığını simgesel olarak ortaya koyuyor.

Zirve, Çin ile Orta Asya ülkeleri arasındaki iş birliğinin beşinci yılına denk gelirken, Xi Jinping bu deneyimi dört temel ilkeyle özetledi: karşılıklı saygı, karşılıklı güven, karşılıklı yarar ve karşılıklı destek. Bu ilkeler çerçevesinde yüksek kaliteli kalkınma yoluyla ortak modernleşmenin teşvik edilmesi, “Çin-Orta Asya Ruhu”nun temelini oluşturuyor. Bu vizyon hem ortak bir tarihsel mirası yansıtıyor hem de çağın değişen ihtiyaçlarına cevap veriyor.

Söz konusu ruhun Astana Deklarasyonu’na dahil edilmesi, Orta Asya ülkelerinin ortak vizyonunu gösteriyor.

Xi Jinping’in 5 önerisi bölgesel iş birliğine güç katacak

Xi Jinping, bölgesel iş birliğinin daha derin ve sürdürülebilir hale gelmesi için karşılıklı güven ve destek temelinde siyasi iradenin korunması, pragmatik, verimli ve entegre işbirliği düzeninin geliştirilmesi, ortak kader anlayışına dayalı barışçıl bir güvenlik mimarisinin kurulması, beşeri ve kültürel bağların güçlendirilmesi, adil, eşit ve düzenli bir uluslararası düzenin savunulması olmak üzere 5 öneride bulundu.

5 Orta Asya ülkesinin liderleri de Çin-Orta Asya mekanizmanın küresel belirsizlik ortamında daha da kıymet kazandığını ve Çin’in refah ve yükselişinin çevre ülkelere fayda sağladığını ifade etti.

Çin, Orta Asya’yı her zaman komşuluk diplomasisinin öncelikli yönü olarak görmekte ve bölge ülkeleriyle eşitlik temelinde, samimi ve karşılıklı saygıya dayalı ilişkiler kurmayı amaçlamaktadır. Bu kapsamda Çin, bölgesel barış ve istikrarın korunması adına, güvenlik yönetişiminin güçlendirilmesi, aşırılık yanlısı fikirlerin önlenmesi ve terörizm, bölücülük ve aşırıcılığı içeren “üç kötü güç”e karşı ortak mücadele yürütülmesini önermiştir.

Önemli bir gelişme olarak, Çin ve 5 Orta Asya ülkesinin devlet başkanları, Kalıcı İyi Komşuluk ve Dostane İşbirliği Anlaşması’nı imzalayarak, kuşaklar boyu sürecek dostluğu hukuki bir zemine oturttu. Uzmanlara göre bu adım, taraflar arasındaki siyasi güvenin yeni bir seviyeye ulaştığını ve bölgesel iş birliği açısından tarihi bir dönüm noktasına işaret ettiğini gösteriyor.

Ekonomik ve ticari işbirliği, Çin ile Orta Asya arasındaki ilişkilerin temel dinamiğini oluşturmaya devam ediyor. 2024 yılında Çin’in bölgeyle ticaret hacmi 94,8 milyar ABD dolarıyla rekor kırdı. Bu işbirliğini derinleştirmek amacıyla Cumhurbaşkanı Xi Jinping, ticaretin serbestleşmesi, endüstriyel yatırımların artırılması ve altyapı bağlantısının güçlendirilmesi gerektiğini vurguladı. Xi ayrıca, Çin’in dijital altyapı, yapay zeka ve ileri üretim teknolojileri alanlarındaki deneyimlerini Orta Asya ülkeleriyle paylaşmaya hazır olduğunu belirtti.

2025-2026 yıllarının “Çin-Orta Asya Yüksek Nitelikli Kalkınma Yılı” ilan edilmesi ve Çin’in bu yıl bölge ülkelerine toplam 1,5 milyar yuan (yaklaşık 210 milyon dolar) hibe desteği sağlaması, işbirliğinin toplumsal refah ve sürdürülebilir kalkınma hedefleriyle örtüştüğünü ortaya koymaktadır.

Altyapı projeleri istikrarlı şekilde ilerlerken, bölgesel işbirliğinin “yenilikçilik” ekseninde de güçlenmesi bekleniyor. Bu doğrultuda, Çin kültür merkezleri, üniversite şubeleri ve Lu Ban Atölyeleri’nin Orta Asya’da yaygınlaştırılması; Çin üniversitelerinde Orta Asya dillerine yönelik bölümler açılması ve uzman yetiştirme programlarının artırılması gibi somut adımlar, halklar arası bağların pekişmesini sağlayacak.

Kazakistan Stratejik Araştırmalar Enstitüsü’nün yayımladığı bir analizde, Çin ile kurulan işbirliğinin ekonomik getirilerin ötesinde, sanayileşme, yeşil enerji dönüşümü ve teknoloji zincirine entegrasyon açısından da Orta Asya ülkelerine ciddi katkılar sunduğu vurgulandı.

Zirvede Çin, sadece bölgesel değil, küresel düzeyde de vizyonunu ortaya koydu. Uluslararası adaletin ve hakkaniyetin savunulması, hegemonya ve güç siyasetinin reddedilmesi, çok kutuplu bir dünya düzeni ile daha kapsayıcı bir küreselleşmenin desteklenmesi çağrısında bulundu. Orta Asya liderleri de Çin’in “insanlığın kader birliği” vizyonunu ve üç küresel girişimini desteklediklerini belirtip, serbest ticaret ve çok taraflı ticaret sistemine olan bağlılıklarını yinelediler. Bu ortak duruş, dünya barışı ve kalkınmasına önemli bir istikrar katkısı sunacaktır.

6 ülkenin liderliğinde şekillenen “Çin-Orta Asya Ruhu”, daha güçlü bir kader ortaklığının temelini oluşturmakta ve çalkantılı küresel ortamda anlamlı bir örnek teşkil etmektedir. Cumhurbaşkanı Xi’nin sözleri, bu yaklaşımın felsefi temelini özetliyor:

“Tarih geriye dönmemeli, ileriye gitmelidir; dünya bölünmemeli, birleşmelidir; insanlık orman kanunlarına geri dönmemeli, ortak bir gelecek inşa edilmelidir.”